Ο Daniel Straub επανάφερε στη μνήμη του την ημέρα που τον συνεπήρε η ιδέα του βασικού εισοδήματος.
Είχε καλέσει τον Götz Werner, έναν Γερμανό δισεκατομμυριούχο και ιδιοκτήτη αλυσίδας φαρμακείων, να δώσει μια ανεξάρτητη ομιλία στη Ζυρίχη, όπου ο Straub εργαζόταν ως project manager σε ένα think tank.
Είχε διαβάσει ένα άρθρο για αυτή τη ριζοσπαστική πρόταση — την εγγύηση ενός άνευ όρων εισοδήματος σε κάθε πολίτη — και είχε αφιερώσει κάποια χρόνια ερευνώντας την ιδέα. Ο Straub είχε ακούσει ότι ο Werner ήταν χαρισματικός ομιλητής και πράγματι εκείνο το βράδυ, το 2009, ήταν εξαιρετικός, συνδέοντας το κοινό με το θέμα σε ένα κατάμεστο ακροατήριο 200 ατόμων.
Ο Werner απηύθυνε δύο απλές ερωτήσεις στο κοινό: «Τι θέλετε πραγματικά να κάνετε στη ζωή σας;» και «Κάνετε αυτό που θέλετε πραγματικά;» Όποια κι αν ήταν η απάντηση, υποστήριξε ότι το βασικό εισόδημα θα μπορούσε να είναι το μέσο για την επίτευξή της.
Η ιδέα είναι τόσο απλή όσο και ριζοσπαστική: αντί το κράτος να διαχειρίζεται πολύπλοκα προγράμματα πρόνοιας και επιδόματα ανεργίας, θα κατέβαλλε ένα σταθερό χρηματικό ποσό σε κάθε πολίτη χωρίς προϋποθέσεις ή ερωτήσεις. Όλοι — πλούσιοι ή φτωχοί, εργαζόμενοι ή άνεργοι — θα λάμβαναν το ίδιο ποσό. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε έναν νέο τρόπο ζωής: αν οι άνθρωποι δεν ανησυχούσαν πλέον για τα προς το ζην, θα μπορούσαν να επιδιώξουν τη ζωή που πραγματικά επιθυμούν.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα
Ο Straub είχε σπουδάσει διοίκηση επιχειρήσεων, διεθνή πολιτική και ψυχολογία και είχε εργαστεί στην IBM, στον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό και σε σχολείο Montessori. Το βασικό εισόδημα «άγγιξε μια ευαίσθητη χορδή», όπως λέει. «Ο κόσμος είναι πιο εξαντλημένος από ποτέ. Έρχεσαι στην Ελβετία και οι άνθρωποι δεν είναι ευτυχισμένοι. Φοβούνται για τις δουλειές τους. Υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ των οικονομικών δυνατοτήτων της χώρας και της ποιότητας ζωής των ανθρώπων».
Μετά την ομιλία του Werner, ο Straub παραιτήθηκε από τη δουλειά του και ξεκίνησε να δραστηριοποιείται αποκλειστικά υπέρ του βασικού εισοδήματος. Μαζί με μερικές εκατοντάδες εθελοντές συγκέντρωσαν 126.000 υπογραφές μέσα σε δύο χρόνια, προκαλώντας δημοψήφισμα με πρόταση να τροποποιηθεί το Σύνταγμα της Ελβετίας ώστε να εγγυάται βασικό εισόδημα σε όλους τους πολίτες. (Το προτεινόμενο ποσό ήταν 2.500 ελβετικά φράγκα τον μήνα, ή περίπου 1.700 δολάρια μετά τις προσαρμογές στο κόστος ζωής.)
Η περίπτωση της Ελβετίας
Η Ελβετία είναι από τις πλουσιότερες χώρες στον κόσμο και, σε σύγκριση με τις ΗΠΑ, παρέχει πολύ πιο γενναιόδωρη υγειονομική και εκπαιδευτική φροντίδα στους πολίτες της. Ωστόσο, οι υποστηρικτές του δημοψηφίσματος θεωρούν ότι η κυβέρνηση μπορεί να προσφέρει ακόμα μεγαλύτερη ασφάλεια. «Περιορίζουμε τους εαυτούς μας πάρα πολύ», λέει ο Straub. «Με ενδιαφέρει η συνειδητότητα, η διεύρυνση της συνείδησης. Και το βασικό εισόδημα είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο — αμφισβητεί πολλές από τις υποθέσεις μας».
Όλο το πολιτικό κατεστημένο της Ελβετίας τάχθηκε εναντίον του δημοψηφίσματος, προβάλλοντας ως επιχειρήματα το ενδεχόμενο μείωσης της διάθεσης για εργασία και το τεράστιο δημοσιονομικό κόστος. Ακόμη και οι ίδιοι οι υποστηρικτές δεν περίμεναν ότι θα περάσει. Όμως ο Straub είναι ενθουσιασμένος με την απήχηση και την κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης. «Το να φτάσουμε μέχρι την κάλπη ήταν μια στιγμή ελπίδας για εμένα και για πολλούς άλλους», λέει. «Ήταν μια στιγμή αναχώρησης προς κάτι νέο».
Η εξάπλωση της ιδέας
Η ιδέα εξαπλώνεται. Η Φινλανδία και η Ολλανδία σχεδιάζουν πειράματα. Στον Καναδά, σχεδιάζεται πιλοτικό πρόγραμμα στο Οντάριο. Στη Γαλλία, αρκετοί βουλευτές τάχθηκαν υπέρ, ενώ ο Υπουργός Οικονομικών δεν απορρίπτει την ιδέα. Στις ΗΠΑ, ο Sam Altman, πρόεδρος της Y Combinator, ανακοίνωσε ότι θα χρηματοδοτήσει μελέτη βασικού εισοδήματος.
Ο Guy Standing, Βρετανός οικονομολόγος και συνιδρυτής του Basic Income Earth Network (BIEN), σημειώνει ότι η ιδέα δεν είναι απλώς καλή πολιτική — είναι απαραίτητη. Με την αυξανόμενη οικονομική ανασφάλεια στις ανεπτυγμένες οικονομίες, θεωρεί πως αυτή η ανασφάλεια τροφοδοτεί την άνοδο λαϊκιστικών και ακροδεξιών κινημάτων, όπως στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ με την άνοδο του Ντόναλντ Τραμπ.
Το βασικό εισόδημα είναι μια από τις πιο φιλόδοξες κοινωνικές πολιτικές του σύγχρονου κόσμου. Μπορεί να αποτύχει οικτρά ή να αλλάξει τα πάντα προς το καλύτερο.
Οι υποστηρικτές
Υποστηρίζεται από μια ποικιλία ιδεολογιών: φιλελεύθεροι που θέλουν να εξορθολογίσουν το κράτος πρόνοιας, τεχνοκράτες που βλέπουν την αυτοματοποίηση ως απειλή για την εργασία, και ουτοπιστές που θέλουν να απελευθερώσουν τους ανθρώπους από «δουλειές χωρίς νόημα».
Οι επικριτές αντιτείνουν ότι είναι υπερβολικά ακριβό και θα αποθαρρύνει την εργασία. Επίσης, οι προοδευτικοί στις ΗΠΑ φοβούνται ότι θα αποδυναμώσει τον παραδοσιακό αγώνα για αύξηση του κατώτατου μισθού και ενίσχυση των συνδικάτων.
Το βασικό πρόβλημα είναι πως δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα. Αν και υπήρξαν πειράματα σε ΗΠΑ και Καναδά στις δεκαετίες του ’60 και ’70, τα περισσότερα ήταν ατελή ή εγκαταλείφθηκαν. Μία από τις πιο γνωστές προσπάθειες ήταν το πείραμα MINCOME στον Καναδά, στην πόλη Dauphin. Το πρόγραμμα απέφερε μείωση στις εισαγωγές σε νοσοκομεία, αύξηση στη σχολική ολοκλήρωση, και καμία σημαντική μείωση στην εργασία. Όμως, δεν διήρκεσε πολύ και δεν αξιολογήθηκε συστηματικά.
Το μέλλον του βασικού εισοδήματος
Σήμερα, οργανώσεις όπως η GiveDirectly ετοιμάζουν μακροπρόθεσμα, αυστηρά πειράματα βασικού εισοδήματος σε χώρες όπως η Κένυα, ώστε να απαντηθούν τα μεγάλα ερωτήματα: Ποιο είναι το κατάλληλο ποσό; Πόσο πρέπει να διαρκεί; Τι επιπτώσεις έχει στην εργασία, στην υγεία, στην κοινωνική συμμετοχή;
Το ενδιαφέρον πλέον ξεπερνά τα κράτη. Η τεχνολογική κοινότητα της Silicon Valley βλέπει το βασικό εισόδημα ως απάντηση στην επερχόμενη οικονομία της αυτοματοποίησης. Αν τα ρομπότ αντικαταστήσουν την εργασία, τι θα απογίνουν οι άνθρωποι; Ο Sam Altman, η Y Combinator, ακόμα και startupers διοργανώνουν πειράματα ή κληρώσεις για να δουν τι θα έκαναν οι άνθρωποι με ένα ανεξάρτητο εισόδημα.
Για τον Straub, η συζήτηση δεν είναι μόνο οικονομική αλλά και βαθιά ανθρωπιστική. Ο ίδιος λέει: «Δεν αφορά μόνο στο πώς θα ζήσουμε, αλλά στο πώς θέλουμε να ζήσουμε». Το βασικό εισόδημα, γι’ αυτόν, δεν είναι μόνο πολιτική. Είναι ένα εργαλείο για να επανεξετάσουμε το νόημα της ζωής σε έναν ολοένα και πιο πολύπλοκο κόσμο.
